کاردرمانی به عنوان یکی از روش‌های کلیدی درمانی در مدیریت علائم بیش‌فعالی، به کودک کمک می‌کند تا مهارت‌های لازم برای عملکرد بهتر در زندگی روزمره را به دست آورد.

کاردرمانی (OT) نقشی کلیدی در ارتقای توانمندی‌های کودکان مبتلا به بیش‌فعالی (ADHD) دارد. کاردرمانگران با ارزیابی جامع مهارت‌های حرکتی، شناختی و حسی-حرکتی هر کودک، برنامه‌ای کاملاً شخصی‌سازی‌شده طراحی می‌کنند تا ضمن تقویت استقلال فردی، چالش‌های رفتاری و شناختی را کاهش دهند و مشارکت کودک را در فعالیت‌های روزمره افزایش دهند.

۱. ارزیابی دقیق و طراحی برنامهٔ فردی

در نخستین جلسه، کاردرمانگر با استفاده از ابزارهایی مانند Sensory Profile یا The Alert Program، حساسیت‌های حسی (حس بینایی، شنوایی، لامسه و …) و مهارت‌های حرکتی (ظریف و درشت) را می‌سنجد. سپس بر اساس نتایج، اهداف کوتاه‌مدت و بلندمدت در حوزه‌های زیر مشخص می‌شود:

• خودمراقبتی (ADLs): لباس پوشیدن، خوردن، شست‌وشو 

• تحرک و تعادل: ایستادن، دویدن، بالا و پایین رفتن از پله 

• پردازش حسی: مدیریت ورودی‌های حسی بیش از حد یا کم‌حسی 

2. تقویت مهارت‌های حرکتی ظریف و درشت

کاردرمانگر با بهره‌گیری از بازی‌های هدفمند و ابزارهایی مانند خمیر بازی، لگو و توپ‌های تعادلی، مهارت‌های دست‌خط، چنگ زدن، هماهنگی چشم و دست و تعادل کودک را بهبود می‌بخشد. برای مثال، عبور از مسیرهای بازتابی یا گرفتن توپ به شکل چالشی، موجب تقویت عضلات بزرگ‌مهارتی و ظریف می‌شود.

3. آموزش مهارت‌های خودتنظیمی و مدیریت هیجان

با استفاده از روش‌هایی مانند «زون‌های خودتنظیمی» (Zones of Regulation)، کاردرمانگر به کودک می‌آموزد احساسات و سطح انرژی‌اش را شناسایی کرده و از تکنیک‌های آرام‌سازی مانند تنفس عمیق یا استفاده از توپ فشار استفاده کند. این مهارت‌ها به کاهش رفتارهای تکانشی و ارتقای تمرکز کمک می‌کنند.

4. برنامه‌ریزی و سازمان‌دهی فعالیت‌های روزمره

کاردرمانگران با طراحی روال‌های ساختاریافته برای کارهای ساده روزانه مثل آماده شدن برای مدرسه، انجام تکالیف و مراقبت شخصی، قابلیت پیروی از دستورالعمل‌ها و مدیریت زمان را در کودک تقویت می‌کنند. استفاده از نمودارهای تصویری در محیط خانه و مدرسه موجب می‌شود کودک با دیدن مراحل کار، بهتر با برنامه جلو برود.

5. استفاده از تکنیک‌هایادغام حسی (Sensory Integration)

برای کودکانی که بیش‌حسی یا کم‌حسی دارند، کاردرمانگر با تمرین‌هایی چون تاب‌سواری، نوسان روی تشکچه‌های مخصوص و کار با بافت‌های مختلف، سیستم حسی-حرکتی را تنظیم می‌کند. این تکنیک‌ها باعث می‌شوند توجه کودک بهینه‌ شده و رفتارهای آزاردهنده کاهش یابد.

6. مشارکت والدین و انتقال مهارت‌ها به خانه

بخش مهمی از کاردرمانی، آموزش والدین است. کاردرمانگر به خانواده نشان می‌دهد چگونه تمرین‌های منزل را اجرا کنند و محیط خانه را برای تقویت مهارت‌های کودک آماده کنند. این پیوستگی بین جلسات کلینیک و محیط خانه، پیشرفت را تسریع می‌کند و ماندگاری نتایج را تضمین می‌کند.

دو نوع مداخله رفتاری وجود دارد که می‌تواند به کودکان مبتلا به بیش‌‌‌فعالی کمک کند تا علائم بیش‌فعالی، تکانش‌گری و بی‌توجهی خود را مدیریت کنند. رفتار‌درمانی روی علائم اصلی بیش‌فعالی تأثیر مستقیم ندارند، اما مهارت‌هایی را به کودکان می‌آموزند که بتوانند این علائم را کنترل کنند. برخی از این درمان‌ها روی راهکارهایی برای سازماندهی و حفظ تمرکز تمرکز دارند، و برخی دیگر هدفشان کاهش رفتارهای مخرب است که ممکن است باعث ایجاد مشکل برای کودک در مدرسه، سختی در دوستیابی و تبدیل زندگی خانوادگی به محیطی پرتنش شود.

در مطالعات گسترده نشان داده شده است که رفتاردرمانی یکی از مؤثرترین رویکردها برای کاهش علائم اصلی ADHD (بی‌توجهی، بیش‌فعالی و تکانش‌گری) و بهبود عملکرد تحصیلی و اجتماعی کودکان است. برخلاف دارودرمانی که تنها در دوره‌ی مصرف اثرگذار است، رفتاردرمانی مهارت‌های کاربردی و خودتنظیمی را به کودک می‌آموزد که می‌تواند در طول رشد و بزرگسالی نیز باقی بماند. در ادامه به تفصیل نقش و اجزای کلیدی رفتاردرمانی در مدیریت اختلال بیش‌فعالی می‌پردازیم.

۱. انواع مداخلات رفتاری

آموزش والدین

برای کودکان زیر ۶ سال، آموزش والدین به‌عنوان اولین و مهم‌ترین مداخله‌ی رفتاری توصیه می‌شود؛ در این روش، درمانگر به والدین مهارت‌هایی می‌آموزد تا رفتارهای مطلوب را تقویت و رفتارهای نامطلوب را کاهش دهند. مطالعات متعددی نشان داده‌اند که والدینی که آموزش دیده‌اند، می‌توانند نشانه‌های ADHD را در محیط خانه تا ۳۰–۵۰٪ کاهش دهند.

تحلیل کاربردی رفتار

تحلیل کاربردی رفتار (ABA) با شناسایی دقیق رفتارهای هدف (مثلاً تکانش‌گری یا بی‌توجهی) و استفاده از پاداش‌های کوتاه‌مدت برای تقویت رفتارهای مثبت، نتایج ماندگاری ایجاد می‌کند. متا آنالیزها نشان می‌دهند که ABA می‌تواند علائم ADHD را به‌طور متوسط ۲۰–۳۰٪ کاهش دهد و اثرات آن حداقل تا شش ماه پس از پایان مداخله پایدار بماند.

۲. مزایای رفتاردرمانی نسبت به دارودرمانی

• پایداری اثر: داروهای ADHD تنها در زمان مصرف مؤثرند، اما مهارت‌های اکتسابی در رفتاردرمانی تا سال‌ها باقی می‌ماند.

• بدون عوارض جسمی: برخلاف برخی داروها که ممکن است با عوارض جانبی همراه باشند، رفتاردرمانی خطری از این نظر ندارد.

• تقویت خانواده: مشارکت والدین و بهبود مهارت‌های فرزندپروری، استرس والدینی را تا 40٪ کاهش می‌دهد و حس تسلط بر شرایط را افزایش می‌دهد.

۳. اجزای کلیدی یک برنامه‌ی رفتاردرمانی مؤثر

1. ارزیابی جامع

   • استفاده از ابزارهایی مانند Behavior Assessment System for Children (BASC) یا Swanson, Nolan, and Pelham–IV (SNAP-IV) برای سنجش شدت علائم.

2. تعیین اهداف رفتاری

   • تعریف رفتارهای قابل اندازه‌گیری (مثلاً «جلسه ۱۰ دقیقه‌ای بدون قطع صحبت معلم») و توافق خانواده بر سر آن‌ها.

3. تقویت مثبت (Positive Reinforcement)

   • ارائه پاداش‌های کوچک (نقاط، برچسب، زمان بازی) بلافاصله پس از رفتار مطلوب؛ این روش اثربخشی بیشتری نسبت به تنبیه دارد  .

4. آموزش خودتنظیمی (Self‑Monitoring)

   • کودک یاد می‌گیرد رفتار خود را ثبت کند (مثلاً با تیک زدن برگه) و مسئولیت‌پذیر شود؛ این تکنیک تکمیل وظایف را 25–35٪ بهبود می‌بخشد.

5. ساختاردهی محیط (Environmental Structuring)

   • تغییر در فضای کلاس یا خانه برای کاهش محرک‌های پرت‌کننده‌ی حواس (مثلاً استفاده از پارتیشن، کم کردن سروصدا)؛ این مداخلات کوتاه‌مدت 15–20٪ تمرکز را افزایش می‌دهند.

6. بازخورد فوری (Immediate Feedback)

   • ارائه نظر کوتاه و مشخص معلم یا والدین پس از رفتارها، تا اصلاح سریع امکان‌پذیر گردد.

۴. نتایج و اثربخشی

• مطالعات کارآزمایی تصادفی گزارش می‌کنند که کودکانی که رفتاردرمانی فشرده (۲۰–۳۰ ساعت در هفته) دریافت کرده‌اند، در مقایسه با گروه کنترل، افزایش مهارت کنترل تکانه و کاهش نشانه‌های ADHD تا 40٪ داشته‌اند.

• متا‑آنالیز سال ۲۰۲۱ نشان می‌دهد که رفتاردرمانی برای بهبود عملکرد تحصیلی و تعاملات اجتماعی در کودکان ADHD بسیار مؤثر است و نتایج بلندمدت مثبت را تضمین می‌کند.

۵. مشارکت چندرشته‌ای

رفتاردرمانی زمانی بیش‌ترین اثربخشی را دارد که در قالب تیمی با گفتاردرمانی و کاردرمانی ترکیب شود:

• گفتاردرمانی: بهبود مهارت‌های ارتباطی و اجتماعی.

• کاردرمانی: تنظیم حسی–حرکتی و مستقل‌سازی فعالیت‌های روزمره.

• روان‌پزشک/پزشک: نظارت دارویی در صورت نیاز.